NL
.
'Opwindingsdelier' wordt vooral gebruikt om de dood door toedoen van de politie van jonge mannen van kleur te verklaren
'Opwindingsdelier' wordt vooral gebruikt om de dood door toedoen van de politie van jonge mannen van kleur te verklaren
Eén op de vijf mensen die de afgelopen jaren tijdens of na een aanhouding stierven, zou volgens het OM zijn overleden aan stress. Internationale experts maakten gehakt van die diagnose, die forensisch experts niet meer zeggen te gebruiken. Toch kreeg de familie van de overleden Terence (40) afgelopen december precies die verklaring.

Arrest by policemen    
Arrestatie tijdens een demonstratie tegen een vluchtelingenkamp in Enschede, februari 2016.
Beeld door: RobertHoetink / iStock    

In 2022 overleden 24 mensen onder verantwoordelijkheid van wetshandhavers. Dit is het hoogste aantal slachtoffers sinds Controle Alt Delete begon met het monitoren van fatale incidenten. Een van de mensen die in 2022 overleed was de 40-jarige Terence. De politie kwam na een verzoek om ondersteuning bij hulpverlening naar zijn woning, waar Terence zich verzette tegen zijn aanhouding en de politie pepperspray en een taser gebruikte. Terence overleed ter plaatse.

De patholoog die sectie uitvoerde op Terence' lichaam schreef zijn overlijden mede toe aan een 'opwindingsdelier'. Dat is een term die wordt gebruikt voor een staat van zulke extreme opwinding dat iemand het risico loopt eraan te overlijden. Opvallend genoeg zegt het OM dat de deskundigen op wie zij zich baseert deze doodsoorzaak sinds februari 2022 niet meer aanvoeren, omdat er te weinig bewijs zou zijn dat zo'n delier überhaupt bestaat. Niettemin is de doodsoorzaak in de zaak van Terence, die in juli overleed, wel opgevoerd.

Wie doet wat als iemand overlijdt onder politieverantwoordelijkheid?

Als iemand overlijdt onder verantwoordelijkheid van de politie (bij of vlak na een aanhouding), doet het Openbaar Ministerie (OM) in de meeste gevallen onderzoek naar de dood. Deze overlijdensgevallen worden ook wel fatale incidenten genoemd. De onderzoeken die het OM doet worden uitgevoerd door de Rijksrecherche, die hierbij samenwerkt met pathologen van het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) en The Maastricht Forensic Institute (TMFI).

In zijn jaarverslag over 2022 stelt het Openbaar Ministerie dat 20 mensen overleden tijdens of door optreden van wetshandshavers. Controle Alt Delete telt nog 4 mensen, die niet door het OM onderzocht zijn.
Racistische oorsprong

Het 'opwindingsdelier' werd voor het eerst beschreven in de jaren 80 in de Verenigde Staten. Het raakte echter pas in zwang toen het bedrijf TASER (bekend van het stroomstootwapen, tegenwoordig: Axon) in de jaren 2010 informatie erover begon te verspreiden onder wetenschappers, artsen en politiemensen. TASER wilde aantonen dat zijn product geen levensgevaar veroorzaakte. Gaandeweg vond het opwindingsdelier zijn weg naar de rechtspraktijk en de hulpverlening. De afgelopen jaren constateerden pathologen in 20 procent van alle fatale incidenten in Nederland dat het slachtoffer een opwindingsdelier had.

    "

    Mitch Henriquez overleed nadat hij 72 seconden in een nekklem was gehouden
    Tweet dit

In een artikel uit 2021 laat hoogleraar rechtsgeleerdheid Osagie Obasogie van Berkeley University zien dat het opwindingsdelier vooral wordt gebruikt om de dood van jonge mannen van kleur te verklaren. Ook een rapport (maart 2022) van mensenrechtenorganisatie Physicians for Human Rights stelt dat het opwindingsdelier een racistische oorsprong heeft, doordat het vroeger en ook nu nog met name werd gebruikt om de dood van zwarte mannen te verklaren.

Casus: Tomy Holten

In 2020 werd Tomy Holten aangehouden omdat hij 'verward gedrag' vertoonde, zodat hij zichzelf en anderen niets aan kon doen. Bij zijn aanhouding zaten vier mensen bovenop hem, van wie twee een agenten. Eén agent zette zijn schoen op Holtens hoofd, een andere zette zijn knie op zijn rug. Volgens het Openbaar Ministerie had zijn overlijden alle kenmerken van een 'geëxciteerd delier' maar overleed hij als gevolg van een overdosis drugs.

In Nederland zegt het OM niet bij te houden wat de achtergrond is van de mensen die mede aan het opwindingsdelier overleden. Het bekendste (vermeende) slachtoffer van een opwindingsdelier in Nederland was de Arubaanse Mitch Henriquez in 2015. Henriquez werd aangehouden in Den Haag nadat hij richting een groepje agenten naar zijn kruis had gegrepen en had gezegd dat hij 'ook een wapen had'. Bij de aanhouding zaten meerdere agenten boven op hem, is hij in zijn gezicht gestompt en wreef een agent met pepperspray in zijn gezicht. Henriquez overleed nadat hij 72 seconden in een nekklem was gehouden. Bij de rechtszaak naar aanleiding van zijn overlijden betoogden advocaten van de betrokken politieagenten dat Mitch niet door het geweld overleed, maar als gevolg van een opwindingsdelier. De rechter ging daar niet in mee.
"

In 2017 verklaarden Nederlandse hoogleraren al dat het 'opwindingsdelier' niet bestaat
Tweet dit

Na de rechtszaak onderzocht onderzoeksprogramma Argos de zin en onzin van het opwindingsdelier. In de uitzending zeggen drie hoogleraren (Armand Girbes, Jan Bakker en de inmiddels bekende Diederik Gommers) dat het opwindingsdelier volgens hen niet bestaat en dat zij nog nooit hebben gehoord van iemand die eraan is overleden. In 2017 legde persbureau Reuters een dossier aan over de taser, met uitgebreide aandacht voor het opwindingsdelier. Reuters constateert dat het delier door tal van vooraanstaande gezondheidsorganisaties niet wordt erkend, zoals de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en de European Society for Emergency Medicine.

De afgelopen jaren zijn er meerdere wetenschappelijke onderzoeken gedaan naar het gebruik van het opwindingsdelier in forensische rapportages. Een grote overzichtsstudie uit 2017 constateerde dat deze onderzoeken overwegend van slechte kwaliteit waren. Een internationale overzichtsstudie uit 2022 adviseerde daarom dat het syndroom helemaal niet meer als diagnose gebruikt zou moeten worden.

Tekst gaat verder na de grafiek.
16. Staafdiagram I
Fatale incidenten onder verantwoordelijkheid van wetshandhavers, periode 2016-2022. Bron: Controle Alt Delete
'Verschil van inzicht'

In december 2022 liet het OM aan de nabestaanden van Terence weten dat de betrokken agenten niet vervolgd zouden worden. Mogelijk is het opwindingsdelier ook in andere zaken een reden voor het OM om niet te vervolgen: als slachtoffers mede vanwege een opwindingsdelier overlijden, dan is hun dood immers niet de schuld van de betrokken agenten. Cijfers hierover ontbreken.

Ook in zaken waarbij het opwindingsdelier niet genoemd wordt, besloot het OM overigens om niet te vervolgen. Uit de monitor van Controle Alt Delete blijkt dat het OM sinds 2016 slechts één keer een politieagent voor de rechter bracht na een fataal incident. Een andere agent kreeg nadat hij een fataal ongeluk veroorzaakte van het OM een boete van 500 euro vanwege roekeloos rijden. In totaal waren er in de periode tussen 2016 en 2022 zevenennegentig fatale incidenten.

Casus: Robert Dönnges

In 2020 overleed Robert Dönnges in een zorginstelling in Wageningen. Hij viel zijn begeleiders aan met een mes, dat na een flinke worsteling van hem werd afgepakt. Agenten die arriveerden hielden Dönnges samen met een begeleider in bedwang, waarna die het bewustzijn verloor. Volgens het Openbaar Ministerie speelde een 'extreme opwindingstoestand' een rol bij Dönnges' overlijden. De politie schreef een kritisch rapport over het eigen optreden en ook het Openbaar Ministerie ging door het stof. De ouders wisten lange tijd niet wat er precies gebeurd was.

Een woordvoerder van het Nederlandse Forensisch Instituut zegt dat het NFI in februari 2022 "gestopt is met het gebruik van het opwindingsdelier in door hen opgemaakte rapportages". Het OM zegt zich daarbij aan te sluiten. Over de kritiek op het opwindingsdelier zegt het OM via een woordvoerder zich ervan bewust te zijn "dat er een verschil van inzicht is tussen deskundigen" maar wel "afhankelijk" te zijn van deze deskundigen.

    "

    Het OM is niet, zoals het zegt, in februari 2022 gestopt het opwindingsdelier als doodsoorzaak te noemen
    Tweet dit

Het OM wijst daarbij ook op de normen van de Nederlands Register Gerechtelijk Deskundigen (NRGD) waarin staat dat pathologen "verplicht op de hoogte blijven van de relevante wetenschappelijke literatuur". De NRGD heeft wel richtlijnen voor het uitvoeren van forensische rapportages, maar staat daar niets in over het gebruik van de diagnose opwindingsdelier. Op de vraag waarom hier niets over in staat, terwijl het zo'n omstreden diagnose is, geeft het NRGD geen antwoord. Woordvoerders van TMFI geven geen antwoord op de vraag of TMFI gebruik maakt van de term opwindingsdelier. Volgens het OM gebruikt TMFI deze term niet.

De brief die het OM aan de nabestaanden van Terence stuurde, waarin stond dat het NFI een opwindingsdelier constateerde, laat zien dat het niet klopt wat het OM en het NFI zeggen. Zij zijn niet in februari 2022 gestopt met het gebruik van het opwindingsdelier als doodsoorzaak. Geconfronteerd met de brief zeggen het OM en het NFI niet op specifieke zaken in te gaan. De woordvoerder van het NFI antwoordt verder: "Het NFI heeft in 2022 besloten de term niet meer te gebruiken. We hebben dit nogmaals in de groep onder de aandacht gebracht en besproken en de groep conformeert zich hieraan."

Op verzoek van de familie vermelden de auteurs de achternaam van Terence niet. Terence' achternaam is bekend bij de redactie.

Controle Alt Delete (CAD) komt graag in contact met nabestaanden om te onderzoeken in welke zaken het OM vaststelde dat een opwindingsdelier mede een rol speelde bij het overlijden. Daarnaast roept CAD op tot nader onderzoek naar de zaken waarbij het opwindingsdelier in de afgelopen jaren als doodsoorzaak werd opgevoerd. Nu het OM en het NFI aangeven dit omstreden concept niet meer te gebruiken, moeten volgens CAD de vervolgingsbeslissingen waarbij het OM verwees naar het opwindingsdelier opnieuw onder de loep genomen worden.
Terug